zaterdag 17 augustus 2019

Democritus redivivus?


Plato kon hem, naar verluidt, niet uitstaan en zou het liefst al zijn geschriften (zo'n 60 titels) verbrand gezien hebben - een onmogelijke opgave, gezien de verspreiding ervan in de Griekse wereld van toen. De populariteit van Democritus is lang groot geweest, maar Plato heeft uiteindelijk grotendeels zijn zin gekregen: tegen de middeleeuwen was er bijna niets meer van Democritus' geschriften over. Wat we nog hebben komt uit (flarden van) teksten, citaten en commentaren bij andere schrijvers, door een paar grondige Duitsers ruim een eeuw geleden bijeengesprokkeld, Diels en Kranz, in hun prachtige uitgave 'Die Fragmente der Vorsokratiker'.

Tot mijn verrassing ben ik Democritus een paar dagen geleden tegengekomen op (waar anders?) het internet, in een 'antinatalistische' blogpost. En niet in verband met het woord of het begrip 'atoom', waar de meesten hem van kennen. Wel met een paar pessimistische teksten die zijn bijnaam 'de lachende filosoof' geen eer aandoen. De citaten kun je geen 'fragmenten' meer noemen, dus ik was eerder sceptisch over de authenticiteit ervan. Maar ik heb mijn oordeel moeten herzien: ik heb ze teruggevonden in Diels-Kranz: https://archive.org/details/diefragmentederv01dieluoft/page/434 vanaf nr. 275, met Duitse vertaling, maar houd je niet tegen om nog eens wat oud-Grieks te lezen ;-).

Ik druk hier de Engelse vertaling af van Kathleen Freeman van 1948; ze heeft de hele Diels-Kranz vertaald en die publicatie is hier te vinden: een schatkamer. (@victacausa: het is te warm om het nog eens te vertalen, ik hoop dat iedereen Engels kent, maar pet af voor jouw consequente vertalingsinspanningen:-)

275. The rearing of children is full of pitfalls. Success is attended by strife and care, failure means grief beyond all others.
276. I do not think that one should have children. I observe in the acquisition of children many great risks and many griefs, whereas a harvest is rare, and even when it exists, it is thin and poor.
277. Whoever wants to have children should, in my opinion, choose them from the family of one of his friends. He will thus obtain a child such as he wishes, for he can select the kind he wants. And the one that seems fittest will be most likely to follow on his natural endowment. The difference is that in the latter way one can take one child out of many who is according to one's liking; but if one begets a child of one's own, the risks are many, for one is bound to accept him as he is.

Antinatalisme
. Ik werd een beetje somber toen ik al die websites erover las. Het wordt blijkbaar beschouwd als een nieuwe filosofische stroming. 'Was ik maar niet geboren'. 'Ik heb geen keus gehad in mijn geboren worden'. Als ik Democritus hierboven goed lees, is hij niet tegen kinderen hebben, als hij het maar kan regelen. Hij zou zich in onze tijd heel wat beter thuis gevoeld hebben.

dinsdag 19 maart 2019

Geen reflex, maar wel klassiek: de damnatio memoriae


Voor de goede orde: de term damnatio memoriae is pas in gebruik sinds 1689 (wiki). Maar de praktijk is natuurlijk zo oud als de straat. En in tegenstelling tot de onwillekeurige reactie, beschreven in vorig stukje, om de oorzaak van onheil buiten de eigen leefwereld aan te wijzen, is de damnatio memoriae een weloverwogen beslissing, niet van 'de mensen', maar van een overheid. De herinnering aan iemand of iets moet weggenomen worden, ausradiert. Voor een Romein een zwaardere straf dan de dood.

Het bedoelde effect van beide fenomenen - de onwillekeurige reflex en de rationele gedragskeuze - is hetzelfde. De eer, het gezicht van de eigen leefwereld moet beschermd en gaaf gehouden worden. Die bescherming kan uitgaan van een hele bevolkingsgroep of één individu dat een 'schuldig geheim' met zich meedraagt.

Is het toeval dat Nieuw-Zeelands premier Ardern op twee dagen tijd beide vertegenwoordigt? Waarschijnlijk niet. Ze heeft haarfijn aangevoeld wat de moskeeschutter dreef: bekendheid, 'roem'. En dus verklaart ze voor het parlement : 'He will, when I speak, be nameless'.
Ik haal dit zinnetje uit de krant, maar als ze het echt zo gezegd heeft: pet af. Niet zomaar 'ik ga zijn naam niet noemen', maar 'hij zal, als ik spreek, naamloos zijn'. Plechtig, dramatisch, indruk makend door de poëtisch bezwerende zinsbouw. Na 'zal' een wachtpauze met een tussenzin, om meer nadruk te scheppen voor het ouderwetse - en daardoor eerbiedwaardige - woord 'naamloos'. Over de impact van deze houding (de naam Tarrant  zal niet over haar lippen komen) verder meer.

De Grieken en Romeinen pakten het radicaal aan, maar,
Afbeelding kan het volgende bevatten: 1 persoonzoals gebleken, niet effectief. Ze vernietigden beeltenissen, verbrandden geschriften over hem/haar, beitelden opschriften weg en verboden over deze persoon nog te spreken. Op het Forum Romanum is een inscriptie te vinden waarin de naam van een (opper-) vestaalse maagd is weggebeiteld. Uit een schildering met Septimius Severus en zijn gezin is het gezicht van zoon Geta weggeschraapt. In 31 v.C. kwam een samenzwering tegen keizer Tiberius aan het licht: van de aanvoerder, Seianus, werden alle standbeelden vernietigd en zijn naam van alle munten gehaald waar die op gestaan had. Het klinkt grondig, maar we weten nu nog precies over wie het ging, het was dus niet effectief. Volgens een Ierse onderzoeker was het zelfs contraproductief. Door zo de nadruk te leggen op de obliteratie bleef de herinnering aan de te vergeten persoon steviger in het geheugen.

Het memory hole

De praktijk van damnatio memoriae is blijven bestaan tot in onze tijd. In Sovjet-Rusland werden in Stalin's tijd in ongenade gevallen individuen van officiële foto's 'afgeshopt' en dat is weeral een kleine honderd jaar geleden. Maar vóór terug te keren naar Nieuw-Zeeland even een kleine excursus over het 'memory hole' :-) Overal tref je citaten aan uit George Orwell's 1984, het ene al pregnanter dan het andere, maar het boek lezen, daartoe kwam ik nog niet. Misschien doe ik het nu wel, na deze hilarische vondst:

In Nineteen Eighty-Four the memory hole is a small chute leading to a large incinerator used for censorship: "In the walls of the cubicle there were three orifices. To the right of the speakwrite, a small pneumatic tube for written messages, to the left, a larger one for newspapers; and in the side wall, within easy reach of Winston's arm, a large oblong slit protected by a wire grating. This last was for the disposal of waste paper. Similar slits existed in thousands or tens of thousands throughout the building, not only in every room but at short intervals in every corridor. For some reason they were nicknamed memory holes. When one knew that any document was due for destruction, or even when one saw a scrap of waste paper lying about, it was an automatic action to lift the flap of the nearest memory hole and drop it in, whereupon it would be whirled away on a current of warm air to the enormous furnaces which were hidden somewhere in the recesses of the building." Nineteen Eighty-Four's protagonist Winston Smith, who works in the Ministry of Truth, is routinely assigned the task of revising old newspaper articles in order to serve the propaganda interests of the government. For example, Smith may be called to retroactively change a statement about food rationing to reflect new policies. (mijn onderstreping)

En wat las ik nog maar pas? Een bericht dat ik helaas niet meer heb teruggevonden tussen recente internetposts, maar in dit oudere artikel over hetzelfde onderwerp is de change of a statement duidelijk geformuleerd: de metingen van de temperaturen in de eerste helft van de vorige eeuw moeten 'gehomogeniseerd' worden in Nederland. Ze belanden zo in een soort damnatio memoriae. Die metingen hebben daar zeker geen probleem mee, maar het werk van al die meters (metenden)? Wat mij frappeerde in hierboven gesignaleerd artikel is de titel 'Veel hittegolven geschrapt' :-). Over 'changing a statement' gesproken!

Afbeeldingsresultaat voor Jacinda ArdernHet is duidelijk dat Jacinda Ardern met haar doodzwijgen van de naam van de moskeeschutter een persoonlijke actie voert. Ze weet goed genoeg dat een damnatio memoriae in deze overgeconnecteerde maatschappij niet uitvoerbaar is. Ik heb respect voor haar statement.
Maar wat ik uitermate betreur is die hatelijke hoofddoek die ze rond haar hoofd draait als ze de familie van de slachtoffers begroet. Alsof een eerste minister van een westers land uit compassie een sektesignaal moet imiteren als ze in zo'n milieu komt. Een man zou gewoon blootshoofds gekomen zijn. De boodschap die ze brengt is: 'vrouwen onderdrukken is OK in jullie gemeenschap, nieuw-Zeelanders vinden dat OK.'  :-( Een stap te ver.

vrijdag 15 maart 2019

Een klassieke reflex


An Australian-born suspect’, zo omschrijft de premier van Nieuw-Zeeland, Jacinda Ardern, de man die vandaag 49 mensen doodschoot in moskeeën in Christchurch, hoofdstad van het  Zuidelijke Eiland. De man is geen Nieuw-Zeelander van geboorte, he had been in New Zealand "a relatively short time". Ik interpreteer dit als ‘een kleine troost bij deze verschrikkelijke gebeurtenis’. Het is gedrag dat niet bij haar land hoort: Nieuw-Zeelanders zijn verdraagzaam, gastvrij, hartelijk voor iedere medebewoner. Dat was natuurlijk even slikken voor Australië.

Hoe je het ook draait of keert: het is en blijft een Australiër. Hoe reageren de Australiërs hierop? Alvast één mea culpa valt te lezen, zij het in omfloerste vorm, in een kop van de krant ‘The Australian’:



"Wij hebben een slechterik geëxporteerd."

Maar ook de verdediging begint op gang te komen. De Australische senator Fraser Anning heeft verklaard dat de schietpartij te wijten is aan de moslimimmigratie. Verdere uitleg bij deze uitspraak lijkt me overbodig, de gedachtengang is bekend genoeg. De klassieke reflex.

Klassiek in de dubbele betekenis van het woord: er gebeurt een ramp, of een situatie wordt als uiterst slecht of ongewenst aangevoeld, en de beschuldigende vinger wijst naar buiten. De uitspraak van Ardern is feitelijk bedoeld, niet beschuldigend, maar creëert ongetwijfeld dat effect bij de Nieuw-Zeelanders. Haar beschrijving van Nieuw-Zeelands warme, inclusieve maatschappij verhoogt dit effect zeker.

Iets wat ruim een eeuw geleden als een verwoestende en niet te genezen ziekte beschouwd werd  was syphilis. En wat hoorden we in de geschiedenisles? De Fransen spraken over ‘le mal anglais’, de Engelsen over ‘the French disease’. Of de Joden, als zondebok voor de belabberde Duitse economische situatie in de jaren ’30. Zij waren volksfremd en volksfeindlich. Wat mij bij de dubbele betekenis van ‘klassiek’ brengt: bij Livius staat een prachtig voorbeeld van deze gedachtengang.

De affaire van de Bacchanalia*


In 186 v.C. komt in Rome een gevaarlijke ‘samenzwering’ aan het licht, in de vorm van een bacchantische sekte die als een kanker woekert. De bacchanten begaan de meest liederlijke en moorddadige schanddaden. De consuls moeten optreden (voor drama één adres: Livius:-). Hoe is dat kunnen gebeuren?

Livius: “In een eerste stadium was er een Griek van lage afkomst naar Etruria gekomen, een soort van priester, een ‘waarzegger’. Hij ging voor in heimelijke nachtelijke riten. De schadelijke invloed van dit verderfelijke fenomeen drong vanuit Etruria tot in Rome door als een besmettelijke ziekte.”
Ziezo, het waren geen echte authentieke Romeinen.

En voor de lezer die hiervan niet direct overtuigd is laat hij het in de volksvergadering door de bevoegde consul nog eens duidelijk zeggen:
“Voor geen enkele volksvergadering, medeburgers, is ooit het plechtig gebed tot de goden zo toepasselijk, ja zelfs noodzakelijk geweest als dit hier, dat jullie eraan herinnert, dat dit onze goden zijn, waarvan jullie voorouders oorspronkelijk bepaald hebben dat zij geëerd, vereerd en aanbeden moesten worden, niet die goden, die het denken van de mensen geïnfiltreerd hebben met verdorven en onromeinse godsdienstige praktijken en hen als het ware met prikkels van de Furiën tot elke misdaad en tot iedere losbandigheid drijven.” (Livius 39,15,1 e.v. als u de moed opbrengt om dit verder te lezen, hij gaat nog enkele hoofdstukken door :-)

En het is niet opgehouden voor Rome. Daarom als coda hier de overbekende tekst in Tacitus:

“...hen, die gehaat waren om hun schanddaden en die het volk Christenen noemde. Hun naamgever, Christus, was tijdens Tiberius' oppergezag onder de procurator Pontius Pilatus ter dood gebracht; tijdelijk onderdrukt, brak hun verderfelijk bijgeloof weer uit, niet alleen in Judea, de wieg van dat kwaad, maar ook in Rome...” (Ann. 15.44**)

Tijdelijk is hier het juiste woord.

---------------------------------------------------------------------------------
* De titel van een monografie van mijn hand voor leraren Latijn.
** "(-) auctor nominis eius Christus Tiberio imperitante per procuratorem Pontium Pilatum supplicio adfectus erat; repressaque in praesens exitiabilis superstitio rursum erumpebat, non modo per Iudaeam, originem eius mali, sed per urbem etiam."



zondag 27 januari 2019

Homerus in het nieuwe millennium


Dank zij Twitter, dat onterecht verguisde medium, heb ik nog maar pas een verborgen schat ontdekt.
Twitter is een doorgeefluik en wie er gebruik van maakt is zelf verantwoordelijk voor de gevolgen - niet dat luik. Dit voor wat het 'verguisd' betreft. En nu het 'verborgen'. Daar neem ik een aanloopje voor, want het was even delven.

Taalportret

De berichten op Twitter zijn wat mij betreft van het oor-in-oor-uit-type. Je kiest zelf wie je volgt, de leuke dus, maar echte verrassingen levert dat niet op, behalve wanneer iemand een bericht 'deelt' van een onbekende bron. De woordenwolken hieronder waren zo'n verrassing.

Links ziet u de Ilias, rechts de Odyssee. Een Madrileen (en zelfverklaarde Piraat ;-), Daniel Riaño Rufilanchas, heeft de woordenschat van beide werken in een 'word cloud'-maker gestopt (met weglating van 'functionele'* woorden en de 100 meest frequente woorden die in beide werken voorkomen) en een verrassend accuraat taalportret teruggekregen van het vechtersepos Ilias en het sociale epos Odyssee. Dit komt uit een twitterbericht van 23 januari.
{Voor degenen die geen Grieks gevolgd hebben op school: links zie je woorden als vechten, oorlog, paard, lans, manschappen, borst - en rechts huis, kamer, vrijer, gast, mens, (toe)spreken, wederkerig.}

Een vrachtlading lexica 

Enkele blogposts geleden was hier al een aantal 19e-eeuwse lexiconauteurs ter sprake gebracht: Gladstone, of all people, met zijn onderzoek naar de kleuren bij Homeros, en vader en zoon Mehler met hun Woordenboek bij Homerus. Die waren nog te werk gegaan op de oude wijze van de filoloog: bladzijde na bladzijde omdraaien en opschrijven wat ze belangrijk vonden. En nog in de 20e eeuw volgde de schrijver Karel van het Reve dezelfde analoge methode om de verzen van Homerus te lezen:  "...want sommige woorden heb ik het afgelopen jaar misschien wel dertig keer opgezocht in het onvolprezen Homerus-woordenboek van Mehler, en ik ken ze nog steeds niet." (In dit blogstukje

Maar Homerus heeft de millenniumwende overleefd. Je moet maar één keer doorklikken op de website van die Spaanse piraat en de Homeruslexica liggen voor het digitale grijpen - sinds een kleine week. Ze staan al op mijn harde schijf (voor het geval de Piraten niet winnen bij de verkiezingen ;-). Waar hij die electronische woordenschat van Ilias en Odyssee vandaan heeft is  op deze pagina te lezen. Hij zegt zelf dat er nog fouten in staan, het is een testversie, maar het lijkt me dat dat voor een Grieks kennende gebruiker wel meevalt. Zijn studentenversies van de lexica staan vol commentaar en verwijzingen. Ik ben mijn Homeros met plezier op een nieuwe manier gaan lezen.

De 'Perseus Treebank

Dat leuke plaatje hieronder is te vinden als je op de link in de titel klikt (en op het plaatje klikken maakt de afbeelding wat duidelijker). Bij het Perseusproject zijn ze bezig de structuur van klassiek Griekse en Latijnse werken in kaart te brengen. Het interesseert me ietsje minder, maar toch pet af voor het (blijkbaar) monnikenwerk. Analoog komt nog altijd vóór digitaal, zo te lezen. Hoe ze het allemaal doen is hier te vinden.



-----------------------------------------------------
* Ik wilde wel weten wat Riaño met 'functioneel' bedoelde, en hij heeft me prompt het volgende antwoord teruggestuurd: "For the wordclouds I considered functional words all prepositions, conjunctions (subordinate & coordinative), particles & pronouns. I omitted numerals & the most common adverbs & discourse markers & (for a mix of reasons) the verbs εἰμί, εἶμι, τίτημι, ἵημι, φημί, ἧμαι."