maandag 7 september 2009

Romeinse portretschilderkunst


In De Morgen van 5 september las ik (p.54) iets interessants over portretschilderkunst. 'Tijdens de Qingdynastie had een Europees schilder, Giuseppe Castiglione, (...) een schilderij gemaakt van de Chinese keizer Qianlong. Toen het schilderij klaar was, bleek dat de schilder vele schaduwen en lijnen had geschilderd om het gezicht van de keizer realistisch te maken en diepte te geven. Dat had men in China nog nooit gezien. Als een persoon schaduwen had op een schilderij, betekende dat een slechte lotsbestemming. Chinese portretten waren vlak, tweedimensionaal en geïdealiseerd.'

Toch merkwaardig, als je bedenkt dat de Chinezen wel degelijk op een realistische manier mensen afbeeldden, zij het dan driedimensionaal, in een beeldhouwwerk. Denken we maar aan het terracottaleger van Xi'an. Terzelfdertijd waren de Grieken al in hun 'hyperrealistische' periode en kregen de Romeinen de smaak ervan te pakken.

Maar op een plat vlak de illusie wekken van diepte lag voor de Chinezen blijkbaar anders. Al in de 5e eeuw v.o.t. had ook de Griek Plato zijn afkeuring te kennen gegeven over dit visueel 'bedrog', daarmee indirect bevestigend dat de Griekse kunstschilders hun stiel door en door kenden. Jammer genoeg zijn verf en dragers van minder duurzaam materiaal en is er quasi-niets van die hele Griekse schilderkunst overgebleven, afgezien van enkele fresco's. Van de vaasschilderkunst dan weer wel, maar daarin heb je nauwelijks een driedimensionale illusie. Griekse schilders waren volop gewild bij de Romeinen (dit geldt ook voor de dokters, wat dan het verschil zou betekend hebben tussen overleven en een natuurlijke dood sterven :-) en de bekende fresco's uit Herculaneum en Pompeii bijvoorbeeld zouden 'Grieks' zijn.

Om het zwart-witplaatje te vervolledigen moet ik nu die kunsttak noemen die als 'exclusief Romeins' wordt bestempeld: het realistisch portret - in de beeldhouwkunst. Het is natuurlijk gemakkelijk om alles in vakjes in te delen en inderdaad, sinds de Romeinen hun stempel stevig gedrukt hadden op 'groot-Europa' vind je die bustes met rimpels en asymmetrieën overal in de voormalige Romeinse invloedssfeer terug. Zoals je daar ongetwijfeld ook geschilderde realistische portretten met driedimensionale illusie had kunnen vinden, als het materiaal niet zo vergankelijk was geweest. Al of niet geschilderd door Grieken.

We weten dat, omdat er honderden realistische portretten gevonden zijn, wel niet in het 'stamland', maar in een Romeinse provincie waar de klimatologische omstandigheden zo gunstig zijn geweest dat hout en verf geconserveerd bleven: in Egypte, meer bepaald in de Fayoumstreek. Men is er deze mummieportretten beginnen schilderen nadat de Romeinen Egypte veroverd hadden. De productie blijkt gestopt te zijn ca. 250 o.t. Er wordt algemeen aangenomen dat deze portretstijl in zwang was rond heel de Middellandse zee, o.a. door een vergelijking met bewaarde fresco's uit die tijd. Er zijn er prachtige bij, waar de diepmenselijke uitdrukking van alle tijden is.

Blijkbaar is dit soort realistische portretkunst typisch voor de Westerse cultuur en vinden we - alweer - de roots bij de Grieken en Romeinen. Zelfs de stijl van schilderen loopt gelijk: vergelijk de naast elkaar gezette penseelstreken, die de lichte partijen accentueren, links (Tiepolo) en rechts (Fayoum-mannenportret). Klikken om te vergroten.