Geen reflex, maar wel klassiek: de damnatio memoriae

Voor de goede orde: de term damnatio memoriae is pas in gebruik sinds 1689 (wiki). Maar de praktijk is natuurlijk zo oud als de straat. En in tegenstelling tot de onwillekeurige reactie, beschreven in vorig stukje, om de oorzaak van onheil buiten de eigen leefwereld aan te wijzen, is de damnatio memoriae een weloverwogen beslissing, niet van 'de mensen', maar van een overheid. De herinnering aan iemand of iets moet weggenomen worden, ausradiert. Voor een Romein een zwaardere straf dan de dood.

Het bedoelde effect van beide fenomenen - de onwillekeurige reflex en de rationele gedragskeuze - is hetzelfde. De eer, het gezicht van de eigen leefwereld moet beschermd en gaaf gehouden worden. Die bescherming kan uitgaan van een hele bevolkingsgroep of één individu dat een 'schuldig geheim' met zich meedraagt.

Is het toeval dat Nieuw-Zeelands premier Ardern op twee dagen tijd beide vertegenwoordigt? Waarschijnlijk niet. Ze heeft haarfijn aangevoeld wat de moskeeschutter dreef: bekendheid, 'roem'. En dus verklaart ze voor het parlement : 'He will, when I speak, be nameless'.
Ik haal dit zinnetje uit de krant, maar als ze het echt zo gezegd heeft: pet af. Niet zomaar 'ik ga zijn naam niet noemen', maar 'hij zal, als ik spreek, naamloos zijn'. Plechtig, dramatisch, indruk makend door de poëtisch bezwerende zinsbouw. Na 'zal' een wachtpauze met een tussenzin, om meer nadruk te scheppen voor het ouderwetse - en daardoor eerbiedwaardige - woord 'naamloos'. Over de impact van deze houding (de naam Tarrant  zal niet over haar lippen komen) verder meer.

De Grieken en Romeinen pakten het radicaal aan, maar,
zoals gebleken, niet effectief. Ze vernietigden beeltenissen, verbrandden geschriften over hem/haar, beitelden opschriften weg en verboden over deze persoon nog te spreken. Op het Forum Romanum is een inscriptie te vinden waarin de naam van een (opper-) vestaalse maagd is weggebeiteld. Uit een schildering met Septimius Severus en zijn gezin is het gezicht van zoon Geta weggeschraapt. In 31 v.C. kwam een samenzwering tegen keizer Tiberius aan het licht: van de aanvoerder, Seianus, werden alle standbeelden vernietigd en zijn naam van alle munten gehaald waar die op gestaan had. Het klinkt grondig, maar we weten nu nog precies over wie het ging, het was dus niet effectief. Volgens een Ierse onderzoeker was het zelfs contraproductief. Door zo de nadruk te leggen op de obliteratie bleef de herinnering aan de te vergeten persoon steviger in het geheugen.

Het memory hole

De praktijk van damnatio memoriae is blijven bestaan tot in onze tijd. In Sovjet-Rusland werden in Stalin's tijd in ongenade gevallen individuen van officiële foto's 'afgeshopt' en dat is weeral een kleine honderd jaar geleden. Maar vóór terug te keren naar Nieuw-Zeeland even een kleine excursus over het 'memory hole' :-) Overal tref je citaten aan uit George Orwell's 1984, het ene al pregnanter dan het andere, maar het boek lezen, daartoe kwam ik nog niet. Misschien doe ik het nu wel, na deze hilarische vondst:

In Nineteen Eighty-Four the memory hole is a small chute leading to a large incinerator used for censorship: "In the walls of the cubicle there were three orifices. To the right of the speakwrite, a small pneumatic tube for written messages, to the left, a larger one for newspapers; and in the side wall, within easy reach of Winston's arm, a large oblong slit protected by a wire grating. This last was for the disposal of waste paper. Similar slits existed in thousands or tens of thousands throughout the building, not only in every room but at short intervals in every corridor. For some reason they were nicknamed memory holes. When one knew that any document was due for destruction, or even when one saw a scrap of waste paper lying about, it was an automatic action to lift the flap of the nearest memory hole and drop it in, whereupon it would be whirled away on a current of warm air to the enormous furnaces which were hidden somewhere in the recesses of the building." Nineteen Eighty-Four's protagonist Winston Smith, who works in the Ministry of Truth, is routinely assigned the task of revising old newspaper articles in order to serve the propaganda interests of the government. For example, Smith may be called to retroactively change a statement about food rationing to reflect new policies. (mijn onderstreping)

En wat las ik nog maar pas? Een bericht dat ik helaas niet meer heb teruggevonden tussen recente internetposts, maar in dit oudere artikel over hetzelfde onderwerp is de change of a statement duidelijk geformuleerd: de metingen van de temperaturen in de eerste helft van de vorige eeuw moeten 'gehomogeniseerd' worden in Nederland. Ze belanden zo in een soort damnatio memoriae. Die metingen hebben daar zeker geen probleem mee, maar het werk van al die meters (metenden)? Wat mij frappeerde in hierboven gesignaleerd artikel is de titel 'Veel hittegolven geschrapt' :-). Over 'changing a statement' gesproken!

Het is duidelijk dat Jacinda Ardern met haar doodzwijgen van de naam van de moskeeschutter een persoonlijke actie voert. Ze weet goed genoeg dat een damnatio memoriae in deze overgeconnecteerde maatschappij niet uitvoerbaar is. Ik heb respect voor haar statement.
Maar wat ik uitermate betreur is die hatelijke hoofddoek die ze rond haar hoofd draait als ze de familie van de slachtoffers begroet. Alsof een eerste minister van een westers land uit compassie een sektesignaal moet imiteren als ze in zo'n milieu komt. Een man zou gewoon blootshoofds gekomen zijn. De boodschap die ze brengt is: 'vrouwen onderdrukken is OK in jullie gemeenschap, nieuw-Zeelanders vinden dat OK.'  :-( Een stap te ver.

Een klassieke reflex

‘An Australian-born suspect’, zo omschrijft de premier van Nieuw-Zeeland, Jacinda Ardern, de man die vandaag 49 mensen doodschoot in moskeeën in Christchurch, hoofdstad van het  Zuidelijke Eiland. De man is geen Nieuw-Zeelander van geboorte, he had been in New Zealand "a relatively short time". Ik interpreteer dit als ‘een kleine troost bij deze verschrikkelijke gebeurtenis’. Het is gedrag dat niet bij haar land hoort: Nieuw-Zeelanders zijn verdraagzaam, gastvrij, hartelijk voor iedere medebewoner. Dat was natuurlijk even slikken voor Australië.

Hoe je het ook draait of keert: het is en blijft een Australiër. Hoe reageren de Australiërs hierop? Alvast één mea culpa valt te lezen, zij het in omfloerste vorm, in een kop van de krant ‘The Australian’:



"Wij hebben een slechterik geëxporteerd."

Maar ook de verdediging begint op gang te komen. De Australische senator Fraser Anning heeft verklaard dat de schietpartij te wijten is aan de moslimimmigratie. Verdere uitleg bij deze uitspraak lijkt me overbodig, de gedachtengang is bekend genoeg. De klassieke reflex.

Klassiek in de dubbele betekenis van het woord: er gebeurt een ramp, of een situatie wordt als uiterst slecht of ongewenst aangevoeld, en de beschuldigende vinger wijst naar buiten. De uitspraak van Ardern is feitelijk bedoeld, niet beschuldigend, maar creëert ongetwijfeld dat effect bij de Nieuw-Zeelanders. Haar beschrijving van Nieuw-Zeelands warme, inclusieve maatschappij verhoogt dit effect zeker.

Iets wat ruim een eeuw geleden als een verwoestende en niet te genezen ziekte beschouwd werd  was syphilis. En wat hoorden we in de geschiedenisles? De Fransen spraken over ‘le mal anglais’, de Engelsen over ‘the French disease’. Of de Joden, als zondebok voor de belabberde Duitse economische situatie in de jaren ’30. Zij waren volksfremd en volksfeindlich. Wat mij bij de dubbele betekenis van ‘klassiek’ brengt: bij Livius staat een prachtig voorbeeld van deze gedachtengang.

De affaire van de Bacchanalia*


In 186 v.C. komt in Rome een gevaarlijke ‘samenzwering’ aan het licht, in de vorm van een bacchantische sekte die als een kanker woekert. De bacchanten begaan de meest liederlijke en moorddadige schanddaden. De consuls moeten optreden (voor drama één adres: Livius:-). Hoe is dat kunnen gebeuren?

Livius: “In een eerste stadium was er een Griek van lage afkomst naar Etruria gekomen, een soort van priester, een ‘waarzegger’. Hij ging voor in heimelijke nachtelijke riten. De schadelijke invloed van dit verderfelijke fenomeen drong vanuit Etruria tot in Rome door als een besmettelijke ziekte.”
Ziezo, het waren geen echte authentieke Romeinen.

En voor de lezer die hiervan niet direct overtuigd is laat hij het in de volksvergadering door de bevoegde consul nog eens duidelijk zeggen:
“Voor geen enkele volksvergadering, medeburgers, is ooit het plechtig gebed tot de goden zo toepasselijk, ja zelfs noodzakelijk geweest als dit hier, dat jullie eraan herinnert, dat dit onze goden zijn, waarvan jullie voorouders oorspronkelijk bepaald hebben dat zij geëerd, vereerd en aanbeden moesten worden, niet die goden, die het denken van de mensen geïnfiltreerd hebben met verdorven en onromeinse godsdienstige praktijken en hen als het ware met prikkels van de Furiën tot elke misdaad en tot iedere losbandigheid drijven.” (Livius 39,15,1 e.v. als u de moed opbrengt om dit verder te lezen, hij gaat nog enkele hoofdstukken door :-)

En het is niet opgehouden voor Rome. Daarom als coda hier de overbekende tekst in Tacitus:

“...hen, die gehaat waren om hun schanddaden en die het volk Christenen noemde. Hun naamgever, Christus, was tijdens Tiberius' oppergezag onder de procurator Pontius Pilatus ter dood gebracht; tijdelijk onderdrukt, brak hun verderfelijk bijgeloof weer uit, niet alleen in Judea, de wieg van dat kwaad, maar ook in Rome...” (Ann. 15.44**)

Tijdelijk is hier het juiste woord.

---------------------------------------------------------------------------------
* De titel van een monografie van mijn hand voor leraren Latijn.
** "(-) auctor nominis eius Christus Tiberio imperitante per procuratorem Pontium Pilatum supplicio adfectus erat; repressaque in praesens exitiabilis superstitio rursum erumpebat, non modo per Iudaeam, originem eius mali, sed per urbem etiam."