Dissociatie en praeteritio in het Witte Huis.

Deze week zagen we in het tv-nieuws Josh Earnest, de perswoordvoerder van het Witte Huis, aan het werk. Het ging over de 'oktobersurprise' van FBI-chef Comey voor presidentskandidate Hillary Clinton, 10 dagen vóór de verkiezingsdag: de heropening van het onderzoek naar haar e-mails via een private server. En de verzamelde pers wilde nu weten wat president Obama te zeggen had over deze bom onder de Democratische kiescampagne, gelegd door een Republikein.

Het Journaal presenteerde alleen de meest saillante passages van wat een veel langere persbijeenkomst was geweest. Maar ik was echt verrast. Niet om wát er gezegd werd (en wat in de meeste persberichten letterlijk overgenomen werd, hier bijv.). Maar hoé het gezegd werd. Deze Josh Earnest stond daar rustig, bijna nonchalant, met een paar retorische wendingen duidelijk te maken aan de verzamelde journalisten, dat wát hij zei maar de helft van het verhaal was. Als ze doorhadden hoé hij zijn mededeling formuleerde zouden ze een dubbele bodem kunnen zien. Maar zo'n oefening vergt vermoedelijk meer tijd dan een doorsneejournalist tot zijn beschikking heeft.

Een kleine excursus is op zijn plaats als we het over het hoe van een mededeling hebben. Van Aristoteles namelijk stammen de begrippen die het hoe vertegenwoordigen waarmee een redenaar zijn publiek tegemoet kan treden om hen te overtuigen: ethos, pathos, logos. Omdat wij mensen begiftigd zijn met verstand, zodat wij de logica of onlogica van uitspraken - de inhoud ervan - kunnen inzien, vond Aristoteles de logos (de Rede, de ratio) het enige geldige criterium voor een geslaagde redevoering. Maar tot zijn spijt klopte dat duidelijk niet met wat hij rond zich zag gebeuren: mensen lieten zich overtuigen door niet-inhoudelijke, irrationele elementen, via hun emoties (pathos) of door hun beoordeling van de persoon (ethos) van de spreker.

De kunst van de welsprekendheid, de Retorica, heeft sindsdien veel van haar pluimen verloren, al heel wat decennia, in Europa. Maar als je 'de grote plas' oversteekt naar dat andere stuk westerse beschaving (al hoor ik sommigen nu sceptisch lachen), dan lijkt het of je in een parallax gestapt bent, waar de kunst van het overtuigen wél de volle aandacht en waardering krijgt en met kennis van zaken beoefend wordt. Zoek op het net 'de grootste redenaars' op en je vindt er minstens 3 Amerikaanse presidenten onder. Om alleen die categorie te noemen.

Misschien dat de enorme hoeveelheid predikanten in de voornamelijk protestantse USA er de aandacht voor het woord, en hoe het te wenden, heeft doen behouden...
De woordvoerder van het Witte Huis mag dan wel geen predikant zijn, hij bewijst dat hij zijn salaris ten volle waard is, Gorgias' befaamde uitspraak indachtig: "Het woord is een machtig heerser".

De boodschap die hij moest brengen was: president Obama is neutraal en onpartijdig ten opzichte van FBI-baas Comey, die tot de politieke tegenpartij behoort. Daarvoor dient de openingszin in een reeks mededelingen die over dat onderwerp gaan:

1. I’ll neither defend nor criticize what Director Comey has decided to communicate to the public about this investigation (verdediging noch kritiek zal ik uiten over wat directeur Comey beslist heeft publiek bekend te maken over dit onderzoek.) De woordvoerder spreekt in de ik-vorm, maar verwoordt uiteraard Obama's mening. De belangrijkste woorden staan voorop en worden gepresenteerd als tegenstellingen. Criticize krijgt de betekenis van 'afkeuren'. De spreker presenteert Obama's houding als neutraal. Nu valt af te wachten welk beeld de toehoorder zich van hem vormt, hopelijk gunstig, want dat is de bedoeling. Geen pathos of logos, dit is pure ethos.

Maar zo gemakkelijk komt hij er niet van af. De mededeling ontlokt aan een journalist de vraag of dat niet betekent dat Obama zijn handen van Comey aftrekt, waar hij hem bij vroegere gelegenheden verdedigd heeft. Staat hij m.a.w. dus toch eerder negatief tegenover Comey? (Ethospeil: ongunstig).

2. Director Comey is a man of integrity, he's a man of principle, and he's a man of good character. (Directeur Comey is een integer persoon, heeft principes en heeft een goed karakter.) Dit en een nog uitgebreidere lofzang is het antwoord op het argument van de journalist. Het is een schoolvoorbeeld van dissociatie*. De man wordt van zijn daad 'afgesplitst'. Iemand prijzen bezorgt de spreker een ethisch pluspunt. Het probleem met dissociatie is natuurlijk dat dat andere element niet meer weggemoffeld kan worden: de daad.

En daarom neemt Earnest zijn toevlucht tot een stijlfiguur die zijn effectiviteit in de geschiedenis van de retoriek ten volle bewezen heeft en nog steeds bewijst. Maar eerst het citaat.

3. The president doesn't believe
- that Director Comey is intentionally trying to influence the outcome of an election
- that he's secretly strategizing to benefit one candidate or one political party
(de president gelooft niet a. dat directeur Comey met opzet probeert invloed uit te oefenen op de uitslag van een verkiezing, b. dat hij stiekem intrigeert ten voordele van één kandidaat of één politieke partij).
Ziezo, dit zijn twee, nee drie vliegen in één klap. De president is ethisch goed bezig, want hij denkt geen slecht van Comey. En we hebben hier een ietwat geniepige retorische wending waar de naam praeteritio op geplakt kan worden.** Obama gelooft niet dat Comey schuldig is aan wat vervolgens in het lang en het breed beschreven wordt. Dat wat ontkend wordt wordt opgeroepen in de geest van de toehoorder en blijft er als een hardnekkig spookbeeld hangen. De zinnen zijn zo zorgvuldig geformuleerd, dat toeval uitgesloten lijkt: dit is gepland. Hier vertelt Obama wat hij werkelijk vindt van Comey's beslissing.

Ook het gebruik van intentionally is goed overdacht. Obama vindt niet dat Comey het met opzet gedaan heeft, maar de beïnvloeding is wél een feit***. En hiermee is er ook een wending gekomen in de persmededeling. Het 'ethisch neutrale' wordt nog volgehouden, maar door de woord- en zinskeuze krijgen de negatieve connotaties de overhand.

4. He's in a tough spot (hij zit in een lastig parket).
De spreker lijkt met Comey 'mee te voelen'. Maar het a tough spot suggereert iets dat niet goed zit. En dan volgt een 'objectieve' beschrijving van die spot.

5.  And he's the one who will be in a position to defend his actions in the face of significant criticism from a variety of legal experts including officials who served in senior justice positions for presidents led by both parties. (En hij is de enige die geplaatst is om zijn daden te verdedigen tegenover aanzienlijke kritiek van de kant van verschillende juridische experts, onder wie ambtenaren die hoge justitiefuncties hebben uitgeoefend voor presidenten van beide politieke partijen).
De vertaling van dit stukje tekst is moeilijker. Ik heb de woorden die op verschillende manieren vertaald kunnen worden vetgedrukt. Ik vraag me af of de ambiguïteit met opzet gekozen is, of dat mijn kennis van het Engels hier te wensen overlaat. Duidelijk is in ieder geval dat deze tekst in feite een bedreiging formuleert aan het adres van Comey: je staat er alleen voor (geen ethische sympathie meer), je zult je moeten verdedigen (negatieve sfeer), want de kritiek op je actie is groot (kan significant hier ook bedoeld zijn als 'gegrond'?) en je zult justitie op je afkrijgen, American style.

Ik denk dat het interessant zou zijn meer van deze persconferenties uit te benen, wie weet wat we nog vinden:) Maar misschien is dat al gebeurd, zo politiek belezen ben ik nu ook weer niet.

--------------------------------
* Een overbekend voorbeeld van dissociatie vinden we bij Shakespeare: "I've come to bury Caesar, not to praise him".
** Eenvoudig voorbeeld van praeteritio: een spreker die een lofrede op Martin Luther King begint met "Ik zal het niet hebben over de vele keren dat King vreemdgegaan is".
*** In de aristotelische dialectiek wordt deze constructie als 'unfair' beschouwd, omdat er geen goede uitkomst kan verkregen worden: de vraag "Sla jij nog altijd je hond?" geeft een catch-22. Zowel met het antwoord 'ja' als het antwoord 'nee' kun je niet ontkennen dat je je hond slaat :) (= de 'drogreden van meerdere vragen')