Mehler & MehlerEen kleine speurtocht met beperkte middelen

Zo zagen aankomende onderwijzers rond 1900 eruit, hier een lichting van de kweekschool van Middelburg, onder wie mijn opa. Rechts vermoedelijk de directeur, waarmee niet te spotten lijkt (misschien is het wel de roemruchte Harm de Raaf).
Zo zag, denk ik, ook Jakob Mehler eruit, met driedelig pak, horlogeketting en hoed, en misschien de erbij behorende dandyachtige wandelstok. Jakob Mehler, van wie ik een Nederlandsch-Latijnsch Woordenboek vond in een 100 jaar oude boekenkast - in mijn vorig blogstukje. Tot mijn verrassing, want ik dacht dat zíjn woordenboek het Grieks Woordenboek bij Homerus was. Een ietwat oppervlakkige reactie van mijn kant, zoals gebleken is.

'Mehler' is niet één persoon, maar een tweemanschap. Eugen en Jakob. Vader en zoon.

Auteur van het Woordenboek op de gedichten van Homerus (1892) is Eugen. Hier is het relaas van zijn ongelooflijke productiviteit te vinden, waarbij hij blijkbaar niet gehinderd was door zijn Duitse afkomst bij het schrijven van Nederlandse woordenboeken. Na zijn dood in 1896 nam Jakob de zorg voor het woordenboek op zich - in het jaar waarin hij ook promoveert - en deed dat tot zijn dood in 1962. Ter gelegenheid van '100 jaar Mehler' publiceerde W.Kassies in 1992 een historiek hiervan in Hermeneus (p.252).
Jakob was een al even harde werker als zijn vader. Naast zijn full-time onderwijstaak produceerde ook hij een aantal woordenboeken en andere publicaties. Ik zie het een leraar middelbaar onderwijs nu niet meer doen.
(De rijke website Stilus van Leo Nellissen heeft de woordenboeken on-line.*)

Naast deze ietwat droge gegevens vond ik nog een petite histoire die je niet in de laudationes, hierboven aangehaald, zult terugvinden: rond 1860 was de latere dominee Herman de Lang leerling van Eugen op het gymnasium van Brielle. In zijn memoires roddelt hij er gezellig op los over Mehler en het Woordenboek:

Het onderwijs van den conrector, dr. Mehler, liet veel te wenschen over. Grondig Duitsch – al was hij zelf een Duitscher van afkomst – heb ik niet geleerd. Gelukkig dat wij later voor onze theologie zooveel Duitsch moesten lezen. En ook Grieksch heb ik slecht van hem geleerd. Mehler was toen bezig met de uitgaaf van zijn Grieksch Woordenboek. Daarvoor zat hij proeven te corrigeeren onder het rooken van een manilla-sigaartje. Wij mochten de proeven wel naar de post brengen en kregen dan zoo’n sigaartje. Aan een Grieksch Woordenboek was toenmaals behoefte; Mehler wist dat dr. A.H.G.P. van den Es, de latere amsterdamsche rector, ook aan een bezig was; dus dat was concurreeren wie ’t eerst klaar was. Ze zijn, meen ik, ongeveer te gelijker tijd verschenen. Dat van dr. van den Es heeft wel het meeste succes gehad van de twee. Mehler was een kundig man, maar ik verbeeld mij dat hij weinig met zijn ziel bij zijn onderwijs was. Misschien heeft daartoe wel bijgedragen, dat zijn hart te veel bij de vrijerij was. Hij was een jong knap Joodje, steeds keurig gekleed en volkomen gentleman-like in zijn manieren. Hij verliefde op een mooi Brielsch meisje, juffrouw Leonora van der Wissel, met wie hij dan ook getrouwd is. Maar hij moest eerst “Christen” worden. Juffr v.d. W. was Luthersch, en zoo werd dan Mehler gechristianiseerd door de Meijere, toen Luthersch predikant in den Briel. (-)  Hoe dit zij, wij jongens hadden er oolijk pret in, dat Mehler – die alleen om Juffr v.d. W. “overging” en geestelijk de Meijere maken en breken kon – bij dezen “catechiseerde”. Wij spraken er met spot over, maar… hadden toch wel zooveel ontzag voor Mehler, dat wij dit niet lieten merken. Zij zijn getrouwd en spoedig daarop volgde zijn benoeming tot conrector te Sneek. Het Woordenboek was toen nog niet af. (Later is Mehler rector te Zwolle geworden).

Leuk is het ook om hier de testamenten van de jonggehuwden te vermelden, gewoon omdat het kan: in het Streekarchief Voorne-Putten zijn ze te vinden. Contracten, afgesloten op een verschillende datum en met een licht verschillende formulering. Of daar ook een histoire aan vast hangt zullen we wel nooit te weten komen :) Het huwelijk was vruchtbaar: vijf jongens en één ervan was dus Jakob.

In de decennia rond de eeuwwisseling werd er lustig gewoordenboekt, zoals duidelijk wordt in het relaas van de dominee. Een blik op de pagina naslagwerken in Stilus zegt genoeg. Het betreft meestal tweede of derde drukken, dus als je terugrekent naar de eerste druk kom je gemakkelijk vóór 1900 uit. Het lijkt voor een verwende internetgebruiker, die de superieure zoekfuncties van Google gewoon is, een raadsel hoe die 19e-eeuwers hun materiaal bijeengekregen hebben, zonder een auto waar ze snel even in konden springen om naar de 'analoge' universiteitsbibliotheek te rijden. Zij zochten hun bronnen op met paard en koets of met de trein. De eerste commerciële schrijfmachine van Remington dateert van 1873. We kunnen dus geredelijk aannemen dat de auteurs hun kopij nog met de hand geschreven indienden, zeker het Grieks, met al zijn diakritische tekens.

Bewondering is op zijn plaats, niet in het minst voor hun nauwkeurigheid bij het verwerken van de 'data' in de ruimte waar die opgeslagen waren: hun geheugen. Natuurlijk vonden ze het warm water niet uit: ze konden teruggrijpen naar voorgangers, met name de Duitse 'Altphilologen', die aan de top stonden in Europa. Maar verrassend voor - alweer - iemand in deze tijd van superieure communicatie is de stunteligheid waarmee de gebruiker van de woordenboeken behandeld wordt. Je zult geen jaartal van uitgave vinden, wat wij nu gewoon vinden, alleen dat het gaat om een eerste, tweede, etc. druk. En de ronduit onduidelijke berichtgeving in de voorwoorden vertelt ons dat dat iets is wat de samensteller niet interesseerde, want iemand die een woordenboek maakt kan toch niet zo'n uil zijn als de hiernaast staande tekst op het eerste zicht doet vermoeden.

Hierboven dus de voorwoordbladzijde van Montijns Nederlandsch-Latijnsch Woordenboek (erop klikken maakt het leesbaar). Ik had in het begin wat moeite met het eerste voorwoord. De persoon die ondertekent met De Schrijver is Montijn. Hij vermeldt netjes zijn bron, een Duitser, die niet die Duitser is die hij eerst uitgebreid introduceert, maar een andere Duitser. In zijn tekst heeft hij om onverklaarbare redenen één afkorting gebruikt, waar nog ruimte genoeg was voor het hele woord. Namelijk Dl. Ik ben niet zo snel van begrip en het duurde even voor ik door had dat dit 'Deel' moest zijn. Maar daarmee was ik er nog niet. Het bleek dat er verschillende 1e Delen bedoeld worden. Het eerste 1e Dl is van de eerste Duitser, het tweede en derde 1e Dl is van Montijn en telkens gaat het dan over een Latijnsch-EigenTaal Woordenboek. Dat Montijn later nog wenst uit te breiden. Het 2e Dl, het boek dat voor u ligt, krijgt een halve regel. ;-)

Wanneer is de eerste druk te situeren? Zeker vóór 1896. Dat weet ik dank zij het tweede voorwoord. Daar komt vanuit het niets de naam Mehler te voorschijn. 'De gelegenheid, het wat bij te werken, heeft Dr. Mehler niet meer mogen beleven'. Eugen Mehler stierf in 1896, voordat De Bewerker (H. Vroom) aan de tweede druk begon. Dat Mehler hier genoemd wordt in een voorwoord bij andermans woordenboek is verwarrend voor de toevallige gebruiker van het boek (de naam van de samensteller valt weer niet, nl. Montijn), maar voor insiders waarschijnlijk logisch: Eugen heeft een tijdlang in Sneek gewoond, waar Jakob geboren is, en daar was ook een uitgever gevestigd, Druten, die woordenboeken uitgaf, o.a. Mehler en Montijn. Die twee hebben elkaar ongetwijfeld gekend.
(20/11 Een eenvoudiger verklaring voor de naam Mehler hier: het is misschien gewoon een vergissing, en is er Montijn bedoeld. Die naam begint ook met een M ;-) Wie zal het zeggen? Ook Leo Nellissen kon mij niet meer vertellen.)

En wanneer begon Vroom aan de tweede druk? Dat moet vóór 1912 zijn geweest, want anders zou hij niet geschreven hebben: 'Daar echter wegens gebrek aan Nederl.-Latijnsche woordenboeken een tweede uitgave dringend geëischt werd, etc.', want in 1912 publiceerde Jakob Mehler zijn
Nederlandsch-Latijnsch Woordenboek. Dat ik een pareltje vind. Maar laten we het hier voorlopig bij laten.

(Voorlopig, want over die 'crisistoeslag' valt nog iets te vertellen.)


 ------------------------------------------------------------------
*
Grieks:https://ia902305.us.archive.org/21/items/MehlerHomeros1937/mehler%20homeros%201937.pdf
Latijn:https://ia601401.us.archive.org/11/items/Mehler1916/Mehler-1916.pdf