Grieksduits Duitsgrieks

De Nederlandse schrijver en Pindaroskenner Ilja Leonard Pfeijffer ziet zichzelf in een grootse traditie: "Pindarus vernieuwde de taal terwijl hij dichtte, hij had een eigen idioom en dat maakt het voor ons zo moeilijk om hem te lezen. Voor mij was dat juist de uitdaging. Bovendien loopt er een duidelijke lijn van Pindarus naar Lucebert, via Hölderlin die Pindarus woord voor woord in het Duits probeerde te vertalen; met dat 'nieuwe' Duits schreef hij dan weer oden, die grote invloed hadden op Lucebert".

Tot voor kort had ik van die vier alleen Pindaros (met mondjesmaat ;-) en Lucebert gelezen, en nooit aan een verband tussen die twee gedacht. Maar sinds ik mij nog maar pas onderdompel in Hölderlin, zie ik de verrassende overeenkomsten die Pfeijffer noemt. Of hij zelf ook in dat rijtje past moet ik nog ondervinden: aan Pfeijffer ben ik nog niet begonnen.

Sommigen noemen de Pindarosvertalingen van Hölderlin complete nonsens en onbegrijpelijk. Ik ben het daar niet mee eens. Ze zijn wel degelijk te begrijpen, als je doet waartoe de tekst je dwingt: langzaam lezen. Want Hölderlin maakt volop gebruik van wat hij als een 'zielsverwant' kenmerk van het Duits en het Grieks beschouwt, de flexie, en slaagt er volgens mij perfect in de Duitse woorden op hun Griekse plaats te laten staan. Zo komt de tekst ook voor een Duitser, nu, waarschijnlijk al archaïsch over, maar voor een niet-Duitser als mezelf is het daarbij voortdurend zaak te kijken naar uitgangen en me te herinneren wat het geslacht van die woorden is (dus waar bijvoorbeeld een lidwoord als 'der' op slaat).

Je kunt zeggen, wat voor plezier is er dan nog aan? Evenveel als Pindaros in het Grieks lezen? Volgens sommigen ben je dan wel goed geschift, vermoed ik :-) Laat ik het een prettige geschiftheid noemen. Doordat Hölderlin in deze vertalingen de 'normale' constructie van de Duitse zinnen laat varen krijgt de tekst het verrassende effect van 'iets nieuws' en kan hij veel intenser beleefd worden. Wat Pfeijffer ook bij Pindaros en Lucebert ervaart: "Wat ik van Pindarus en Lucebert heb geleerd, is een bepaalde vorm van compromisloosheid. Als de taal niet meer voldoet, moet de taal maar veranderd worden. Een bereidwilligheid tot het experiment waarin ook de taal niet wordt gespaard."

Voor mijn mede-geschiften volgen hier de eerste twee strofen van de eerste Pythische ode van Pindaros (*) en van Hölderlins vertaling (en onderaan een Engelse prozaversie).

χρυσέα φόρμιγξ, Ἀπόλλωνος καὶ ἰοπλοκάμων
σύνδικον Μοισᾶν κτέανον: τᾶς ἀκούει
μὲν βάσις, ἀγλαΐας ἀρχά,
πείθονται δ᾽ ἀοιδοὶ σάμασιν,
ἁγησιχόρων ὁπόταν προοιμίων
ἀμβολὰς τεύχῃς ἐλελιζομένα.
καὶ τὸν αἰχματὰν κεραυνὸν σβεννύεις
ἀενάου πυρός. εὕδει δ᾽ ἀνὰ σκά-
πτῳ Διὸς αἰετός, ὠκεῖ-
αν πτέρυγ᾽ ἀμφοτέρωθεν χαλάξαις,

ἀρχὸς οἰωνῶν, κελαινῶ-
πιν δ᾽ ἐπί οἱ νεφέλαν
ἀγκύλῳ κρατί, γλεφάρων ἁδὺ κλαΐ-
στρον, κατέχευας: ὁ δὲ κνώσσων
ὑγρὸν νῶτον αἰωρεῖ, τεαῖς
ῥιπαῖσι κατασχόμενος. καὶ γὰρ βια-
τὰς Ἄρης, τραχεῖαν ἄνευθε λιπὼν
ἐγχέων ἀκμάν, ἰαίνει καρδίαν
κώματι, κῆλα δὲ καὶ δαιμόνων θέλ-
γει φρένας, ἀμφί τε Λατοί-
δα σοφίᾳ βαθυκόλπων τε Μοισᾶν.

Goldne Leier Apollons
Und der dunkelgelockten
Beistimmendes der Musen Eigentum;
Welche höret der Tanz, der Heiterkeit Anfang,
Es gehorchen aber die Sänger den Zeichen,
Des reigenführenden, wenn des Eingangs
Zögerungen machest erschüttert,
Und den scharfen Blitz auslöschest
Des unaufhörlichen Feuers. Es schläft aber
Über dem Zepter Jupiters der Adler, den schnellen
Flügel auf beiden Seiten niedersenkend,

Der Herr der Vögel; eine schwarzschauende aber
Ihm eine Wolke
Über das gebogene Haupt, der Wimpern
Süss Gefangnis, giessest aus. Er aber schlafend
Den feuchten Rücken erhebt. Von
Deinen Schlägen gebändigt. Denn auch
Der gewaltige Ares, den rauhen beiseite lassend
Der Speere Gipfel, erheitert das Herz
An Besänftigung. Die Zaubersänge aber auch
Der Dämonen besänftigen die Sinne, nach des Latoiden
Weisheit und der tiefgeschossten Musen.

Hölderlin was geboeid door de hiëratische sfeer van Pindaros' poëzie (die in zijn eigen werk terug te vinden is), maar zou volgens sommigen deze vertalingen als een experimentele oefening voor zichzelf opgevat hebben, en niet van plan geweest zijn ze te publiceren. IJverige filologen hebben anders beslist. Ze hebben letterlijk alles wat ze maar gevonden hebben van Hölderlin gepubliceerd, hij had er zelf geen zeg meer in ;-) Waarmee wij die interessante teksten nu gelukkig kunnen lezen.

Hölderlin en de Grieken: er valt nog heel wat meer over te zeggen - maar dat voor een volgend bericht.

-------------------------------------------
Golden lyre, rightful joint possession of Apollo and the violet-haired Muses, to which the dance-step listens, the beginning of splendid festivity; and singers obey your notes, whenever, with your quivering strings, you prepare to strike up chorus-leading preludes. You quench even the warlike thunderbolt of everlasting fire. And the eagle sleeps on the scepter of Zeus, relaxing his swift wings on either side, the king of birds; and you pour down a dark mist over his curved head, a sweet seal on his eyelids. Slumbering, he ripples his liquid back, under the spell of your pulsing notes. Even powerful Ares, setting aside the rough spear-point, warms his heart in repose; your shafts charm the minds even of the gods, by virtue of the skill of Leto's son and the deep-bosomed Muses. (Perseus) (Perseus - Grieks)
---------------------------------------------------
(*) De Griekse tekst komt uit Perseus, maar hierboven krijgen sommige woorden een spatie vóór een spiritus lenis. Vervelend, maar ik kan het niet verhelpen. Blogger is niet volmaakt.