Ultra veritatem - falso ac vere

Wat ze in het Engels 'post-truth' noemen is door de Oxford Dictionary gekozen tot het woord van 2016. De Nederlandse vertaling, 'de waarheid voorbij', vind ik de meest adequate. Een klein regenwoud aan papier is sindsdien versleten aan ernstige 'duidingen' van het begrip. Ik houd u niet tegen om het allemaal te lezen, van mijn kant blijf ik liever bij het lichtere genre. Alvast bij het verzinnen van een Latijns etiket. Zie boven.

Boven ziet u dan natuurlijk ook dat ik er enkele woorden aan vastgeplakt heb (voor niet-latinisten: er staat 'Voorbij de waarheid - vals en echt'). Want het is natuurlijk zo dat een onwaarheid 'vals' kan zijn, of 'echt'. Niet? Laten we ons iemand voorstellen die een mededeling doet. Ik ontvang die mededeling en zeg bij mezelf: dat is niet waar. Ik ben daar tamelijk zeker van. Wat is de volgende gedachte die zich dan opdringt? De vraag of die persoon bewust gelogen heeft, of of hij denkt dat het waar is wat hij zegt. In het eerste geval is hij 'vals' bezig en vertelt een leugen, in het tweede geval is hij eigenlijk oprecht en is het woord 'onwaarheid' correcter. Wat nu eventueel kan volgen is een moreel oordeel over de spreker - het is een situatie die ieder van ons kent.

Maar neem nou Wikipedia.

Die hebben een mooie pagina over de dichter Ovidius. Alles wat er te weten valt staat erin, tot en met zijn verbanning naar Tomi aan de Zwarte Zee en zijn dood daar. En dan komen we bij puntje 4, 'His death'. Kijk zelf:



('Dat Ovidius in Tomi gestorven zou zijn is een fout gegeven, hij is namelijk eerst verbannen naar Wenen en dan naar Britannië, waar hij vermoedelijk gestorven is.')

U kunt van mij aannemen dat de eerste zin in kringen van classici op hoongelach onthaald wordt, als ze zich verwaardigen Wikipedia te lezen. Maar het staat er toch maar. Op een sociaal medium. En waar haalt die schrijver dat? Want rond het jaar 17 was Wenen slechts een Romeins fort aan de Donau, als wachtpost tegen de Germanen, en Britannia werd pas in 43 na Christus veroverd, dus een verbanning daarheen kan alleen een Belg verzinnen (u weet wel, de surrealist in ons).

Het is sinds kort een thread op Twitter. En de classicus die de post geplaatst heeft is tamelijk snel met een antwoord gekomen. Blijkt dat de wikipediaschrijver het gegeven (van Wenen en zo) in een eerbiedwaardige publicatie van een zekere Ziolkowski gevonden heeft, daarbij niet in de gaten hebbend dat die meneer Ziolkowski een fictieboek besprak, van een ander, over Ovidius. Laten we maar aannemen dat hij wat verstrooid, of vermoeid was of een dilettant op het gebied van de klassieke oudheid. Dat hij dus een onwaarheid vertelde zonder het te weten.  That's Wikipedia for you.

Van belang is hier dat er iemand, met kennis van zaken, opzoekingswerk doet, de fout ontdekt en de waarheid in al zijn volle glorie herstelt. (Al is 'waarheid' in de oudheidkunde wel een ietwat losser begrip dan in de exacte wetenschappen).

Daarom waren ze in Europa zo blij met de zeventien delen Commentarii van de geleerde monnik Giovanni Nanni in 1498. Tekstkritiek en bronnenonderzoek hadden dank zij zijn voorganger Angelo Poliziano het licht gezien en heel wat gecanoniseerde teksten waren gedegradeerd naar de status van secundaire bron. Ook de historische betrouwbaarheid van sommige bijbelteksten werd in twijfel getrokken. Nanni, een autoriteit, had de hand weten te leggen op materiaal van zeer antieke schrijvers dat tot dan toe onbekend was geweest en het was sensationeel, want er waren beschrijvingen bij van gebeurtenissen waarbij het Joodse volk betrokken was geweest. De Commentarii herstelden de in twijfel getrokken bijbelpassages weer naar de status van echtheid. Immers, Nanni's principe was: primaire bronnen zijn betrouwbaarder dan secundaire. (Mijn bron hier is Jona Lendering*;-)

"Als iets te mooi is om waar te zijn, is het meestal ook niet waar. Er kwam al snel kritiek op Nanni, die wel érg veel teksten had ontdekt, die alle de betrouwbaarheid van de Bijbel bevestigden." Zo zouden de 10 verloren stammen van Israël verhuisd zijn naar Spanje, Noach zou koning geweest zijn van Italië (hij heette toen wel Janus) en nog veel meer moois :-) Nanni bleek een sterk wikipediagehalte te hebben.  "De consensus was uiteindelijk dat de Italiaanse geleerde een vrome vervalser was geweest, die had geprobeerd de Bijbel als historische bron te redden door de waarheid te liegen." Die laatste formulering vind ik charmant. Er is een moreel conflict, maar Nanni bedoelde het wél goed. Toch, vergeleken met onze wikipediapersoon, zit hij een stadium verder: hij deed het met opzet. Hij was dus een gewone leugenaar.

Goed, we hebben nu de twee categorieën gehad en beide post-truthers hebben het label gekregen dat ze verdienden. Maar toch sluit ik de boeken niet, want er bestaat nog een ander, bijzonder slag ultraveri, die meestal snel ontmaskerd worden, maar hardnekkige recidivisten blijken te zijn. Hun seizoensgebonden optreden kan zelfs op begrip rekenen.

Neem bijvoorbeeld de Geneefse geleerde prof. Paul Schubert, papyroloog.
Ruim een week geleden kwam hij met de sensationele bekendmaking dat het tweede boek van Aristoteles' Poetica ontdekt was (ook bekend uit 'De naam van de roos' van Umberto Eco). "Scoop: une lacune béante dans notre connaissance de la pensée d’Aristote est enfin comblée grâce à un manuscrit retrouvé dans la bibliothèque d’un monastère grec." Het werd gevonden op Kreta in het klooster van de heilige Paulus Apatelios. Twee avontuurlijke geleerden deden de ontdekking: Kassandra Immerwahr en Rainer Lügner. Dezelfden die in 2008 al een ongelooflijke vondst gedaan hadden: een stuk van de legendarische 'windzak' die o.a. door de geograaf Strabo (64 v.C-24 n.C.) vermeld wordt. Maar ik ga niet het hele artikel overlopen, zie de link hierboven ;-)

U hebt ongetwijfeld door waar het ultra veritatem in dit relaas te vinden is, maar voor sommigen kan mijn verklarende noot** onderaan misschien toch nuttig zijn. Ik geef er een link waarmee u nog andere van dit soort hardnekkige seizoensbedriegers kunt aantreffen.

-----------------------------------------------------

* 'De klad in de klassieken' door Jona Lendering (Athenaeum). Een boeiend geschreven boek met een schat aan informatie. Nanni is te vinden op p.29.
** Volgens Paul Schubert verklaart Aristoteles in de tekst 'qu’il convient maintenant de procéder au nettoyage [katharsis !] des poissons'. Een nieuwe hint, na Apatelios (bedrieger), Kassandra Immerwahr (Kassandra, wier voorspellingen nooit geloofd zouden worden, heet Altijdwaar) en Rainer Lügner (zuivere leugenaar). Schubert bedoelt natuurlijk de poisson d'avril, de aprilgrap. En die windzak: in de Odyssee geeft de god Aeolus een zak aan Odysseus, gevuld met al de stormwinden, die hij beter niet openmaakt. Maar je weet hoe matrozen zijn...
Andere grapjassen - disclaimer: het speelt zich wel af onder classici, misschien niet uw ideale opvatting van aprilgrappen - vind je hier.