Ô caput elleboro dignum

Ik krijg geregeld tips van classics fans over interessante onderwerpen, en deze, van mijn eerstgeborene, is een gouden tip. Het begint met een blogbericht, vers van de pers, en het stopt niet meer: cartografie, de Bibliothèque nationale de France, een geheime sekte waar Ortelius lid van was, de tijd vliegt voorbij met allerlei interessante vondsten, allemaal te vinden op het internet.

Wat we hier zien is een 16e-eeuwse wereldkaart (1590), uit de collectie van de Bibliothèque nationale de France, voorgesteld als het gezicht van een hofnar. Helemaal niet leuk, en zo is het ook bedoeld. Een beetje insectachtig, klaar om in een sombere science-fictionfilm te stappen. De wereld is een naargeestig oord. De kaart is slechts een aanleiding voor het kenbaar maken van deze pessimistische wereldvisie. Als een hofnar, die als enige ongestraft aan het koninklijk hof de onaangename waarheid mocht debiteren. Als u op de afbeelding klikt en dan nog eens inzoomt (een prachtig scherp beeld) kunt u (bijna) al de Latijnse spreuken die de negatieve boodschap verwoorden goed lezen (*).

Ook goed leesbaar, op de kaart zelf, bij Antarctica, staat de enige boodschap die een positieve inhoud heeft (toch volgens mij): terra australis nondum cognita, land in het Zuiden dat we nog niet kennen. M.a.w. ze waren er gerust in dat ze hun kennis konden vergroten. De veronderstelling dat er zoiets als een zuidelijk continent moest bestaan ging overigens terug op de oude Grieken, die dat daar plaatsten omdat anders de wereld in onevenwicht zou zijn. Verduidelijkt deze bron.

Linksboven op de kaart staat 'Orontius Fineus'. De Latijnse naam van Oronce Finé, een 16e-eeuwse cartograaf (1494-1555). De kaart schijnt bijna zeker rond 1580-1590 gemaakt te zijn, wat auteurschap van Finé lijkt uit te sluiten. De grote cartografen van die tijd, waaronder Mercator, Ortelius, zouden tot een geheime spiritualistische sekte behoord hebben, het 'Huys der Liefde' (p.52 e.v.), maar of de pessimistische sfeer van de afbeelding nu met de beginselen ervan te maken zou hebben, of juist ermee spot, is niet duidelijk.

In ieder geval schopt de auteur met veel plezier (zo lijkt het) tegen de schenen van iedereen die een hoge dunk heeft van het mensdom en de wereld. Na de bekende aansporing uit Delphi 'Ken uzelf' (nosce te ipsum) komen we snel te weten wat het resultaat zal zijn van dit zelfonderzoek: we zijn ezels (auriculas asini quis non habet?), we zijn dommeriken (stultorum infinitus est numerus, stultus factus est omnis homo), we zijn windbuilen (vanitas vanitatum et omnia vanitas, universa vanitas omnis homo), de wereld houdt zich met banaliteiten bezig (o curas hominum, o quantum est in rebus inane) en verdient een portie vergif (o caput elleboro dignum). Beroemde denkers liepen ook niet hoog op met de wereld, ze lachten ermee of huilden erom (Democritus Abderites deridebat, Heraclites Ephesius deflebat) en een Epichthonius Cosmopolitus deformabat, 'beeldde de wereld af'. Dat hij in de reeks van filosofen staat is weer een grapje, want de naam betekent 'aardbewoner/burger van de kosmos'. Die domme ezel dus.

(In bovengenoemd blogbericht vindt u de bronnen en vertalingen van de citaten.)

De enige langere tekst, in de 'wenkbrauwen' van het creatuur, komt van Plinius, Naturalis Historia 72,2 (Hic est mundi punctus et materia gloriae nostrae, hic sedes, hic honores gerimus, hic exercemus imperia, hic opes cupimus, hic tumultuatur humanum genus, hic instauramus bella, etiam civica), waarin de beschrijving van de wereld naar een -negatieve- climax verloopt. Die wereld, waar we zo hoog van opgeven, is de plaats waar we onze territoriumzucht, postjespakkerij, heerszucht, geldzucht en oorlogszucht uitleven.

Genoeg om depressief van te worden ;-)

Dat was dan ook waarschijnlijk de reden waarom Robert Burton in zijn 'The Anatomy of Melancholy' (1621) zoveel aandacht (p.48 e.v.)besteedt aan dit onderwerp. Het is fascinerende lectuur (voor als u tijd over hebt). Misschien lees ik het nog eens helemaal.
Maar het lijkt me een prachtig intermezzo in de lessen Latijn: één kaart, kort genoeg voor een les en rijk genoeg van inhoud voor verdere 'uitdieping'.

----------------------------
(*) Voor als u het goed groot wilt uitprinten: deze site biedt het plaatje in verschillende resoluties aan.