Nieuw op de CycadewebsiteEuripides' Elektra

Afl. 8
Euripides' Elektra is de laatste toevoeging aan mijn website. Het heeft wat voeten in de aarde gehad, of beter: zij, dwars karakter als ze is, zoals overigens de meeste van Euripides' vrouwen...

Dat deze tragedie de keuze was van uitgerekend prof. R. Van Pottelbergh ('de Pot') voor zijn licentiecollege 'Griekse toneelauteurs' in Gent lijkt nog altijd verwonderlijk. Klein, mager, zwart haar, geprononceerde neus met hitlersnorretje (je kon er niet naast kijken, de arme man leed aan een onbedwingbare zenuwtik waarbij hij zijn neus optrok en met zijn oog knipperde), donker pak - je kon je hem meteen voorstellen met de hoge witte kol van eind 19e eeuw - iemand, van wie je verwachtte een strenge Aeschylus voorgeschoteld te krijgen, en niet de flierefluiter Euripides. Diezelfde Pot leidde zijn college Menander in met een verontschuldiging aan de 'juffrouwen' onder de studenten dat er zo nu en dan wel minder fatsoenlijke taal zou opduiken. Brave Menander! We hebben bij de Pot geen letter Aristofanes te zien gekregen natuurlijk. Het gerucht deed onder studenten de ronde dat zijn vele kinderen door een deus ex machina verwekt waren.

Hij was het prototype van de filoloog, het tegendeel van een tafelspringer, droog, maar eerlijk. Ik zie hem nog zitten, met zijn Euripidesuitgave van Murray in de hand, knabbelend op ieder woord, het omdraaiend en proevend, bij voorkeur de kleinste woorden, de 'partikels', die de doorslag gaven voor de uiteindelijke beslissing over een tekstinterpretatie*. Het literaire aspect van de tekst verdween bij dat alles op de achtergrond, maar iedere keer dat ik de tekst nu lees, niet meer gehinderd door de ballast van grammatica of woordenschat, raak ik in de ban van woordkunstenaar Euripides, bijna alsof ik hem in mijn eigen moedertaal lees.

Het was de werkmethode van het aloude klassieketalenonderwijs, per aspera ad astra. Eerst door de droge filologische stof heen, om daarna de literaire vruchten te plukken. De huidige tijdgeest lijkt in het onderwijs niet meer in hetzelfde spoor te lopen, tenzij je een sportcarrière wilt uitbouwen: daar kennen ze dat nog.

Euripides' Elektra is, zoals gezegd, een eigenzinnig mens, niet echt sympathiek of moreel hoogstaand zoals de heilige Antigone. Ook niet het passieve personage van Aeschylus en Sophocles: zij werkt actief mee aan de moord op haar moeder, vastberadener dan haar broer Orestes. Ondanks de gruwel van het gebeurde worden zij toch niet gestraft en blijven zij leven, want 'de schuld ligt niet bij hen, maar bij Apollo'. Dit in tegenstelling bijv. tot de Antigone van Sophocles, waar zowat iedereen zelfmoord pleegt, ook al zijn ze moreel gezien onschuldig. Zoals u wel gemerkt hebt heb ik het niet zo op de Antigone begrepen - tenminste niet op de focus op dat godvruchtige personage die je steevast in de handboeken vindt -, ik heb mijn lessen nooit beschouwd als een ondersteuning van het vak 'Godsdienst' of 'Zedenleer'. Antigone is zoiets als de onbevlekte ontvangenis: een onbereikbaar ideaal. Als je toch een discussie op gang wilt brengen, dan lijkt de vraag, of een gewone moordenares (zoals jij of ik ;-) ongestraft kan blijven door de schuld op zoiets als 'een god' te schuiven, stevig genoeg. Ik denk trouwens dat ook Euripides die steen in de kikkerpoel heeft willen gooien.

Maar ondanks al die 'moderne' vrouwen met karakter bij Euripides, of misschien juist daardoor, blijft het maatschappijbeeld waarin de gebeurtenissen zich afspelen onthutsend. De tijd is die van het mythologische Mycene, maar de mentaliteit ongetwijfeld die van het eigentijdse Athene. Over meisjes is de macht van een vader onbetwistbaar. Stiefvader Aegisthus huwelijkt Elektra uit aan wie hij wil. Voor haarzelf hoeft hij niet te vrezen: een vrouw bezit blijkbaar geen daadkracht of initiatief om een wraakactie uit te voeren, daar hebben ze een man voor nodig. En als zij in deze standenmaatschappij wordt uitgehuwelijkt aan iemand van lage rang, is ze helemaal niets meer, want de proletariërs hebben geen macht. Ook het kind van Elektra van zo'n man betekent dus geen gevaar voor hem. Wat is nu de grote truc? De boer aan wie Elektra is uitgehuwelijkt raakt haar niet aan. Zij is dus nog ongerept, onbevlekt door de lagere stand, zij is nog maagd. Dank zij haar moreel hoogstaande boer is zij nog een waardevol item op de huwelijksmarkt en kan zij door de Dioscuren als vrouw aan Orestes' vriend gegeven worden. Eind goed, al goed.

De terminologie waarin dit door de boer verduidelijkt wordt spreekt voor zichzelf:
ἣν οὔποθ᾽ ἁνὴρ ὅδε — σύνοιδέ μοι Κύπρις —
ᾔσχυνεν εὐνῇ: παρθένος δ᾽ ἔτ᾽ ἐστὶ δή.
αἰσχύνομαι γὰρ ὀλβίων ἀνδρῶν τέκνα (45)
λαβὼν ὑβρίζειν, οὐ κατάξιος γεγώς.
'Ik heb haar nooit beschaamd in bed', 'ik vind het een schande als ik kinderen van aanzienlijke mensen zou nemen, dat is een verkrachting, omdat ik niet gelijkwaardig ben aan hen.'
Hij voegt eraan toe dat dat volgens hem een correcte maatstaf is en wie vindt dat hij een dwaas is, is zelf een dwaas.

Dit is ons cultureel erfgoed. Wij zijn van ver gekomen. En wie vindt dat ik dwaas ben om ook de aandacht te richten op de weinig lovenswaardige middenoostenaspecten van onze culturele bronnen die is ...
Zo modern was Euripides dan weer niet.
--------------------------------
* De oud-student die zich nog eens wil vermeien in de stijl van Van Pottelbergh vindt hier een artikel van zijn hand :-)